“Početkom šeste decenije 20. veka pesnik Dušan Kostić, kao urednik subotičke ‘Minerve’, obratio mi se pitanjem da li Partija dozvoljava da se objave Seobe Miloša Crnjanskog, emigranta u Engleskoj”, zabeležio je Dobrica Ćosić. Subotička “Minerva” je zahvaljujući ovoj hrabroj inicijativi štampala prvo posleratno izdanje “Seoba”, pre tačno 65 godina. Zašto u lokalnom establišmentu više nemamo nijednog Kostića, spremnog da pita u vezi sa onim što zaista misli?

Branko M. Žujović

Početkom marta ove godine, u bolnicu me je ispratila poslednja stranica knjige “Dvanaest portreta” Dobrice Ćosića koju je za štampu priredila njegova ćerka Ana Ćosić Vukić. Od korone sam se u početku naizmenično lečio epizodama “Sopranovih” i čitanjem Ćosićevih portreta. Okupio sam nesvakidašnji konzilijum ovdašnjih književnika i kriminalaca iz Nju Džersija koji se, iz nekog razloga, sasvim dobro slagao.

Prvi među Ćosićevim pisanim portretima bio je lik prznice Miloša Crnjanskog koji bi, da je bio u prilici, možda najbolje opisao Korada Soprana zvanog Džunior i Tonijevu majku Liviju. Možda i Karmelu Soprano nad čijim bi likom mnogi među nama mogli makar da se zamisle.

Izolovan, potom, na infektivnom odeljenju ovdašnje bolnice danima sam, iznova, iščitavao “Kod Hiperborejaca”. Priključivan s vremena na vreme na infuziju, lutao sam Rimom za Crnjanskim kog je Ćosić, sudeći prema redosledu pisaca u svojoj knjizi, najviše cenio od svih.

Poslastičarnica Babington nadomak Španskih stepenica, Berninijev čamac odmah pored, Kafe Greko gde sam, u godinama pre epidemije, sricao Gogoljevu cedulju ispisanu ćirilicom, pa kafe Rozati gde je Crnjanski povremeno sedeo sa zagonetnom gospođicom Dela Kloa, Narodni trg ili Pjaca del popolo sa čijeg kraja Neronova utvara vekovima, noću, opseda Rimljane i njihove goste, Pinč pun zelenila sa pogledom na Mikelanđelovu kupolu u suton i palata Borgeze, pa nazad, preko Tibra, do Sent Anđela i četvrti Trastevere sa svim onim sjajnim malim restoranima…

Dok sam prelazio Milvijski most, na kom je Konstantinovo hrišćanstvo iskasapilo Maksencijev paganski svet, osećao sam se pomalo kao begunac iz bolnice.

Iz maske, priključene na veliku i pretešku čeličnu bocu koju su, kako bi Crnjanski verovatno primetio, ljupke medicinske sestre okretale kao lepezu, udisao sam čist kiseonik osvežen vodom. Podsećao me je na pljuskovima prošaranu vedrinu Rima koja je, jedne nove godine, navirala sa Tirenskog mora gurajući proleće u kalendarsku zimu.

Taj grad prigrlio sam kroz zabeležena iskustva i hiperborejsku melanholiju Crnjanskog koju je ovaj u Večni grad dovukao čak iz Banata. Za moju suprugu Branislavu i mene, zato, ne postoji Rim izvan njegove književne interpretacije i estetske vizure. Naš Rim Crnjanski je oblikovao intenzivnije od Mikelanđela, bilo kog pape ili vladara nekadašnje rimske imperije, pa makar to bio i Marko Aurelije.

Po izlasku iz bolnice, podsetio sam se Ćosićevih zapisa o Crnjanskom, najviše zbog subotičke epizode koja mi se, imajući u vidu ukupne ovdašnje prilike, učinila posebno zanimljivom i važnom.

“Početkom šeste decenije 20. veka pesnik Dušan Kostić, kao urednik subotičke Minerve, obratio mi se pitanjem da li Partija dozvoljava da se objave Seobe Miloša Crnjanskog, emigranta u Engleskoj”, zabeležio je Ćosić.

Znajući da komunisti Crnjanskom ozbiljno zameraju saradnju u “Idejama” i “Vremenu” i još štošta, Ćosić se, kako sam svedoči, povodom Kostićevog pitanja obratio najpre šefici tadašnjeg agitpropa Mitri Mitrović koja ga je uputila na svog šefa Milovana Đilasa. Đilas ga je uputio na Edvarda Kardelja koji je, prema Ćosićevim navodima, pitao: “Ko vam je taj?”. Kardelj je, konačno, Ćosiću rekao da se u vezi sa Crnjanskim obrati Aleksandru Rankoviću zvanom Leka, šefu jugoslovenske policije.

Taj moćni, razboriti i oprezni komunistički funkcioner, kako ga opisuje Ćosić, rekao je da je Crnjanski u emigraciji potpuno pasivan i da će proveriti njegovo držanje.

“Posle nekoliko dana”, beleži dalje Ćosić, “pozvao me je Ranković i rekao: Crnjanski ima samo jedan politički greh u inostranstvu. Na kongresu PEN-a protestovao je što je u Jugoslaviji zabranjeno štampanje pesama Radovana Zogovića”. Ako je verovati Ćosiću, Rankoviću je bilo smešno što Crnjanski, s desna, brani staljinistu Zogovića.

Kratko je dodao: “Neka se štampa Crnjanski”.

Bio je to mig jednog dela jugoslovenske vlasti koja je u celini, ne pitajući svoje građane, upravo uplovljavala u vode unutrašnje politike, one koje će se ozbiljno uzburkati tri i po decenije kasnije. Mimo toga, bila je to politička istorija srpske književnosti i početak zenita subotičkog izdavaštva u koji danas čkiljimo kao krtica u Mlečni put.

Pored Rankovića, na povratak Crnjanskog u Jugoslaviju značajno su uticali pesnik i partizanski prvoborac Tanasije Mladenović, zvani Tasa, u to vreme takođe jedan od “Minervinih” urednika, kao i ambasadori naše zemlje u Londonu Ivo Vejvoda i kasnije Srđan Prica.

Danas je, uopšte uzevši, ideja povratka kompromitovana i obesmišljena. Najpre, subotička “Minerva” više ne postoji, barem ne u formatu značajnog nacionalnog izdavača. Ne postoji ni pisac Crnjanskovog značaja koji, zazirući, živi u emigraciji. Ne postoje više ni veliki tiraži u kojima su se, kao pre pola veka, u Subotici štampale knjige značajnih autora.

Ne postoji, na koncu, ni režim koji bi u prizemlju svoje kadrovske arhitekture postavio pesnika spremnog da pita ono što zaista misli, a pri vrhu bilo koga ko bi, u datim okolnostima, imao dovoljno lične i moralne širine da kaže: “Neka se štampa Crnjanski”, pa makar, poput Rankovića, po obrazovanju bio abadžija.

Oporavljajući se kod kuće od virusa, pomalo sam tragao za tim prvim posleratnim, pritom subotičkim izdanjem “Seoba” koje je Crnjanski lično redigovao, u odnosu na ono prvo, štampano 1929. godine kod Gece Kona u Beogradu, unevši značajan broj jezičkih i stilskih ispravki. „Dnevnik o Čarnojeviću” prištampan je uz “Seobe”, kako navodi Rista Tošović u pogovoru pomenutog subotičkog izdanja, bez izmena, na osnovu drugog izdanja iz 1936.

Niko od prijatelja u svojoj biblioteci nije imao ovo, na svoj način dragoceno, subotičko izdanje, danas prisutno u ne više od tridesetak javnih biblioteka.

Više iz znatiželje, pretražio sam neke od sajtova za prodaju svega i svačega, pa i knjiga. Klik na računaru zazvučao je kao mala Božja promisao. Pronašao sam iz prvog pokušaja, u tom trenutku jedini, ali savršeno očuvani, dakle najverovatnije neupotrebljeni, primerak “Seoba”, sa prištampanim “Dnevnikom o Čarnojeviću”, u izdanju subotičke “Minerve” iz 1956. godine. Biblioteka “Izbor”, knjiga četvrta.

Prodavac ga je prodavao po ceni dva i po bureka.

Urednici ovog dragocenog izdanja bili su pomenuti Dušan Kostić, Živko Milićević, Stipan Marušić, Tanasije Mladenović i Risto Tošović.

Kostić je bio plodan pesnik i romanopisac (“Pjesme”, “Zemlji voljenoj”, Poema o gradu i ljubavi”, “Proljeće nad rovom”, “Gradić Jelengaj”, “Govor zemlje i mreže”, “Zov lišća”, “Gluva pećina”, “Modro blago”, Gora koštanova”, “Sutjeska”), urednik Radio Beograda, Borbe, Književnh novina, Savremenika, Mladosti i Književnosti. Milićević, dugogodišnji urednik Politike, pozorišni kritičar, pokretač “Politike za decu”, urednik u Radio Beogradu, pesnik, putopisac i hroničar. Mladenović, možda najzaslužniji od svih za povratak Crnjanskog u zemlju, bio je pesnik i jedan od autora časopisa Duga, direktor Književnih novina. Marušić – visoki komunistički funkcioner i predsednik vlade Vojvodine. Tošović, urednik Mladosti, Književnih novina, Politike i Nina.

Na onlajn prodaju, međutim, nisu bile ponuđene samo “Seobe” sa “Dnevnikom o Čarnojeviću”. Bila su oglašena brojna druga “Minervina” izdanja o kojima danas u Subotici možemo samo da sanjamo: “Putevi nesreće” Žozefa Kesela, “Voz za Istanbul” Grejama Grina, “Most na reci Kvaj” Pjera Bula, “Hladni dani” Tibora Čereša, “Kroz sito i rešeto” Marka Tvena, “Bardelis Veličanstveni” Rafaela Sabatinija, “Osvajanje sreće” Bertranda Rasela, a potom redom dela Eriha Marije Remarka, Desanke Maksimović, Alberta Moravije, Adi Endrea, Džozefa Konradaa, Žana Koktoa, Henrija Džejmsa, Perla Baka, Stendala, Hamsuna, Sjenkjeviča, Dime i koga sve još ne od velikana domaće i svetske književnosti… Među ovim naslovima bilo je i “Kinesko jutro – beleške s puta” nekog Blagoja Bogavca, takođe u izdanju “Minerve”, iz 1958. godine, knjiga koja je dopunila moju zbirku srpskih putopisa sa Dalekog istoka.

“Minervini” urednici Crnjanskovih “Seoba” i “Dnevnika o Čarnojeviću” bili su svesni da je jugoslovenska politika puna ofsajd-zamki, pogibeljnih startova s leđa i sudija koje šutiraju pravo u gol, čak i nakon što odsviraju kraj utakmice. Najverovatnije zbog toga su odlučili da, za svaki slučaj, “Dnevnik o Čarnojeviću” prištampaju “Seobama”.

Bile su to godine kada je Kardelj, onaj što je Ćosića u vezi sa Crnjanskim pitao: “Ko vam je taj?”, po partijskim forumima, ako je verovati uglednom hrvatskom istoričaru i političaru Dušanu Bilandžiću, već govorio o Jugoslaviji kao tranzitnoj državi bez budućnosti, što je bila jedna od refleksija politike koju je Crnjanski prepoznao, dešifrovao i na nju upozoravao odmah posle Prvog svetskog rata. Protagonisti ideje o tranzitnoj državi bez budućnosti bili su kao ludi bez Crnjanskog i njegovog dela, što se, uostalom, videlo odmah po njegovom povratku u zemlju.

Dve godine posle “Seoba” i “Dnevnika o Čarnojeviću”, 1958, “Minerva” izdaje i Crnjanskovu dramu “Konak” u pet slika o ubistvu kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage.

Više od pola veka kasnije postali smo skloniji najprizemnijoj dnevnoj politici i produkciji jezika na kojima sve manje imamo šta da kažemo, nego štampanju i promociji vrednih književnih dela. Zbog toga danas u Gradskoj kući, čija je galerija postala magacin obuće, ali ni oko nje, po ustanovama kulture u kojima su se ulogorili vojnici Partije, nema ko da nas sa zvaničnog mesta podseti na činjenicu da je iz Subotice pokrenuta inicijativa da se Crnjanskova dela štampaju u socijalističkoj Jugoslaviji, što je potom ovde i učinjeno, a što je širom otvorilo vrata njegovom povratku. Ako ne među sve, makar samo među neke od nas.

Možda je u Kostićevom slučaju danas kvaka upravo u tome. Mnogo je lakše bez Crnjanskog.

Izvor: Subotičke.rs